In deze rubriek nemen we een kijkje achter de schermen bij de leden van de BIN NL-community. Ditmaal bij Mariken Leurs. Zij is hoofd van het RIVM Centrum Gezondheid & Maatschappij en stuurde de afgelopen 1,5 jaar de Corona gedragsunit aan.

In maart 2020 werd de gedragsunit bij het RIVM opgericht. Wat was jullie opdracht? 

Dit was bij aanvang eigenlijk heel simpel – het gaat bij corona om gedrag, welke gedragsinzichten kunnen jullie leveren om zowel communicatie als beleid te ondersteunen in de aanpak van de coronapandemie. En wel zo snel en actueel mogelijk.

Hoe zijn jullie aan de slag gegaan?

Op het moment dat deze vraag kwam, heb ik contact gezocht met Reint Jan Renes, Lector Duurzame Stad in A’dam, en Marijn de Bruin, hoogleraar gedragsverandering in Nijmegen. Zij waren al in contact met het Nationaal Kernteam Crisiscommunicatie (NKC) en bereid om tijdelijk hun normale werk opzij te schuiven om samen met mij een gedragsprogramma bij het RIVM uit de grond te stampen. Gelukkig hadden we bij het RIVM al gedragswetenschappers werken, waarmee we onmiddellijk aan de slag konden, maar we hadden, samen met de GGD’en veel meer mensen nodig. Omdat het zo intens en nieuw was hebben we op dag 1 besloten dat we een wetenschappelijke adviesraad nodig hadden. Al snel vonden we binnen onze netwerken enkele toppers die bereid waren om aan te haken.

Wat hadden we nog meer nodig? Inzicht in actuele literatuur en een theoretisch kader; inzicht in hoe mensen zich daadwerkelijk gedragen en welke determinanten daarbij een rol spelen met welke effect én) een goede werkstructuur. Naast het aantrekken van inhoudsdeskundigen, moest er inzet komen op programmamanagement en ondersteuning en een directe lijn met de epidemiologen van GGD’en. En budget natuurlijk; dat werd snel geregeld. Datzelfde gold voor de medewerking van de GGD’en om hun panels in te zetten voor grootschalig landelijk vragenlijstonderzoek. We konden van start.

Kun je een voorbeeld geven van de werkzaamheden van de gedragsunit die naar jouw idee het verschil maakten bij de bestrijding van de pandemie?

Dat verschil was er al heel snel, en ook zeer zichtbaar in de verandering van toon van de persconferenties eind maart vorig jaar. Waarom gaan meer mensen hun gedrag aanpassen? Niet omdat ze enkel streng toegesproken worden, als aso’s worden weggezet en het verkeerde voorbeeld voorgeschoteld krijgen, maar bijvoorbeeld wel als ingespeeld wordt op het beschermen van je naasten. Als complimenten worden uitgedeeld aan de mensen die zo hun best doen en ook het besef dat het virus een reëel risico is en voor mensen in je nabijheid zeer ernstige gevolgen kan hebben.

Deze inzichten hebben we ingebracht in de voorbereiding van de persconferentie van eind maart, met een hele andere toonzetting als gevolg. Een paar maanden later brachten we naar buiten dat ondanks de oproep om je te laten testen bij klachten, maar zeer weinig mensen dit toen deden. Door extra aandacht te vragen voor het belang van testen in het beteugelen van de pandemie nam het percentage mensen dat zich liet testen in de loop van juni vorig jaar rap toe.

Het was een tijd van crisis waarin jullie opereerden. Veel tijd voor overpeinzing was er niet. Waar ben je ondanks die hectiek trots op?

Onwijs trots ben ik op alle collega’s van binnen en buiten het RIVM die naar voren zijn gestapt en keihard werkten; lange werkweken maakten. Er is enorm gebuffeld om in het begin elke drie weken een grote vragenlijstonderzoek uit te voeren, te analyseren en te publiceren (ook het huidige ritme van elke zes weken is dit nog steeds een forse uitdaging). Literatuur te scannen, op kwaliteit te beoordelen en in hap-klare-brokken aan te reiken aan beleidsmakers. Om mensen te interviewen op zoek naar achterliggende drijfveren en impact. Om zeer snelle antwoorden en reflecties op te leveren op vragen die op ons af werden gevuurd vanuit Den Haag. En dat alles in een nationale crisisstructuur waarin gedragsexpertise geen formele rol had. Dat is tevens een reden waarom we onze inzichten en resultaten zo transparant en snel mogelijk wilden delen met de buitenwereld, rivm.nl/gedragsonderzoek is daarvan een van de resultaten.

En wat zou je bij een volgende crisis wellicht anders doen?

Toen wij van start gingen zat Nederland al in lockdown, en was er sprake van een thuiswerkverplichting. Daardoor konden we enkel met kleine groepjes sporadisch bij elkaar komen. Juist omdat dit super intensief werken was, en ook veel vroeg van mensen die nog nooit eerder samen hadden gewerkt, zou ik in een soortgelijke situatie – zeker als duidelijk wordt dat de crisis langer gaat duren dan 1-2 maanden - extra inzetten op snelle werving en ondersteuning. Meer ruimte voor mensen om in nieuwe teams samen te werken, meer ruimte om mensen aan te trekken en meer ruimte om reguliere taken te laten vervangen. Zo heb ik zelf een half jaar min of meer getracht ook mijn normale baan als centrumhoofd erbij te doen, dit was niet houdbaar.

Als je inhoudelijk kijkt, dan zal ik ook een volgende keer pleiten voor gedegen wetenschappelijk onderzoek en monitoring. We hebben laten zien dat het snel kan, maar sommige zaken kosten nu eenmaal wel enige doorlooptijd en die tijd moet ook gegund worden. Achteraf had bijvoorbeeld de juridische kant van het vragenlijstonderzoek praktischer geregeld kunnen worden Als we de AVG-wellicht net iets beter hadden ingericht, hadden we nu makkelijker data openbaar kunnen delen. Dan helpt het als juristen het onderling ook snel eens zijn; zelfs in crisistijd bleek dat een uitdaging.

Enige doorlooptijd heb je ook nodig als je gedragsinterventies gaat onderzoeken. Op de langere termijn kan een dergelijke bewuste temporisering juist een versnelling opleveren. Dat zagen we bij het vaccinatieprogramma – Nederland startte wat later dan andere landen in Europa om het administratieve proces goed in te richten, maar inmiddels zitten we in de kopgroep. Of we sneller en met minder pieken door deze pandemie zouden zijn gerold als er meer ruimte zou zijn geweest voor gerichter gedragsonderzoek én terugkoppeling blijft een vraag. We hebben nu in elk geval een structuur ontwikkeld en ervaringen opgedaan van waaruit verder gebouwd kan worden. Zodat we bij een volgende crisis, waarbij het aankomt op menselijk gedrag, al een flinke voorsprong hebben.

---

Meer weten?

Nieuwsgierig naar de werkzaamheden van de Corona Gedragsunit? Het gedragswetenschappelijk onderzoek staat beschreven op de website van het RIVM.

Maar je kunt natuurlijk ook direct contact met Mariken opnemen, via:

Mariken Leurs
Hoofd bij RIVM Centrum Gezondheid & Maatschappij / Corona Gedragsunit

Ben je ook betrokken bij een gedragsexperiment, -interventie of -onderzoek en wil je daar eens iets over vertellen? Neem dan contact op met de community manager, Manoe Mesters.